آسیاب آبی روستای دهشیر علیا : تنها آسیاب آبی فعال استان زنجان است در فهرست آثار ملی جای گرفت.
ساختمان آسیاب بنای بسیار ساده روستایی با مصالح بوم آورد است که احتمالا از دوره قاجار و یا حتی قبل از آن تا به امروز به عنوان آسیاب کارکرد داشته است. آنچه که موجب اهمیت این اثر شده کارکرد آن به عنوان یک آسیاب آبی فعال است.
مردم محلی به آسیاب دهشیر "دِرمـان" مـیگوینـد کـه در زبـان ترکی به معنی آسیاب است.
ر گذشته به دلیل فراوانی منابع آبهای سطحی در زنجان در بسیاری از مناطق شهری و روستایی این استان آسیاب‌های آبی زیادی وجود داشت که هم اکنون به صورت محوطه قدیمی است اما آسیاب آبی دهشیر تنها آسیاب آبی فعال در استان زنجان است که خوشبختانه مالک آن خواستار ادامه فعالیت سنتی است.
از این پس اثر مذکور تحت حفاظت و نظارت سازمان میراث فرهنگی کشور است و هر گونه دخل و تصرف یا اقدام عملیاتی که منجر به تخریب یا تغییر هویت آن شود برابر مواد ۵۵۸ لغایت ۵۶۹ از کتاب پنجم قانون مجازات‌های اسلامی، تعزیرات و مجازات‌های بازدارنده، جرم محسوب می‌شود.
مرتکب مشمول مجازات‌های قانونی خواهد شد و مرمت و بازسازی اثر صرفاً با تأیید و نظارت این سازمان ممکن خواهد بود.
گفتنی است،در نامهای مراتب ثبت «آسیاب آبی (درمان) روستای دهشیر علیا» را به استاندار زنجان ابلاغ کرد و این اثر به شماره ۳۱۶۱۳ ثبت ملی شد.
*روستای دهشیر
روستای دهشیر در قسمت جنوب غربی زنجان در 37 کیلومتری جاده دندی واقع شده است ارتفاع از سطح دریاهای آزاد تقریباً حدود 1973 متر است.
این روستا توسط رودخانه ای که از رشته کوههای دمیرلی سرچشمه می گیرد به دو قسمت تقسیم شده است . وجود این رودخانه سبب رونق کشاورزی شده و حدود 180هکتار از اراضی زیر کشت آبی و باغات میوه است.
در حال حاضر نیز با احداث سد خاکی به ارتفاع 35 متر در مسیر همین رودخانه حدود 300هکتار زمین دیمی زیر کشت آبی رفته است.
در این روستا کشت و کار بصورت نیمه مکانیزه است. دهشیر علیا از لحاظ موقعیت جغرافیایی از طرف شرق با روستای گل تپه از طرف مغرب با روستای چایرلو از طرف جنوب با روستای دهشیر سفلی همسایه است.
این روستا در حال حاضر 204خانوار با جمعیتی 782نفر است حدود دو سوم از جمعیت جوان روستا به شغل نانوایی در شهرهای مختلف مشغول هستند و زنان به کار فرش بافی و گلیم بافی برای تنظیم اقتصاد خانواده مشغول هستند.
خانه بهداشت، مدرسه راهنمایی،برق،تلفن،راه آسفالت روستایی،دهیاری،ساختمان دهیاری،ماشین آلات جمع آوری زباله و آب لوله کشی از امکانات دولتی این روستا محسوب می شود.
کارکرد آسیاب
معمولاً در کنار آبادى‌ها بر سر راه قنات، هر جا که پستى و بلندى اجازه مى‌داده از انرژى پاک و ارزان آب براى چرخش سنگ آسیاب استفاده مى‌شده است.
عمده‌ترین قسمت آسیاب، تنورهٔ آن است که به صورت مخروطى ناقص و وارونه طراحى و ساخته مى‌شده است. به گونه‌اى که آب ذخیره شده در آن، از روزنى کوچک با فشار، پره‌هاى سنگ‌آسیاب را به حرکت در مى‌آورد.
سنگ‌هاى آسیاب از نوع مقاوم و به شکل مدور هستند که یکى ثابت و دیگرى متحرک است. گندم یا جو، از روزنى به مرکز آن هدایت مى‌شود و بر اثر سایش و حرکت سنگ بالایى بر سنگ پایینى، گندم به آرد تبدیل مى‌شود.
فضاى اصلى آسیاب‌ها در دل زمین جاى دارد و بخش نمایان آن اندک است و به نورگیرها و ورودى خلاصه مى‌شود. محل‌هایى براى نگهدارى جوال گندم و آرد و استراحت آسیابان نیز جزیى از فضاهاى آسیاب محسوب مى‌شود.
در فصل گرما، تنورهٔ آسیاب‌ها محلى براى آب‌تنى جوانان بوده و هست که خطراتى را نیز به همراه داشته است.