مسجد خانم از جمله بناهای مذهبی و تاریخی شهر زنجان است، که در محله قدیمی معروف به فخیم الدوله واقع در بافت تاریخی شهر قرار دارد این بنا توسط استاد اسماعیل بنا و به سفارش یکی از بانوان متمکن در اواخر دوره قاجار ساخته شده است.
مسجد خانم زنجان در غرب سبزه‌میدان واقع بوده و خیابان امام زنجان از جنوب آن می‌گذرد.مسجد جامع زنجان نیز در این خیابان و در شرق سبزه‌میدان قرار دارد و فاصله چندانی با این بنا ندارد.مسجد رسول‌الله نیز که از مساجد معتبر زنجان می‌باشد. بافاصله کمی از مسجد خانم در غرب آن قرارگرفته است.و یکی از دلایل عدم رونق این مسجد قرارگیری‌اش در میان این دو مسجد معتبر شهر است که جماعت را جذب خود می‌کنند.در این پست توضیحاتی در مورد محل قرارگیری، وقف نامه، معماری و عناصر تشکیل‌دهنده، تزئینات و… ارائه‌شده است.
مسجد خانم زنجان در بافت قدیمی مجاور سبزه‌میدان قرارگرفته است.از راه‌های متعددی امکان دسترسی به آن می‌باشد.در حالت کلی می‌توان این راه‌ها را به دودسته تقسیم کرد.راه‌هایی که از میدان منشعب می‌شوند و درواقع دسترسی منطقه‌ای را به بنا ممکن می‌سازد.
مسجد خانم زنجان از جنوب به تعدادی واحد تجاری (مغازه) با مالکیت شخصی و از شرق به دو قلعه مخروبه که متروک مانده‌اند.و مالک شخصی ندارند، محدود می‌شود.در غرب آن محوطه بازی وجود دارد که جزو معبر محسوب شده، دارای مالکیتی دولتی می‌باشد.در شمال آن نیز کوچه شرقی غربی قرار دارد.از جنوب بنا خیابان امام می‌گذرد که بدنه‌های آن به کاربری تجاری اختصاص داده‌شده است.پس‌ازاین لایه تجاری بافت مسکونی قرار دارد. سبزه‌میدان در شرق بنا نیز با واحدهای تجاری در برگرفته‌شده است.
ساختمان مسجد خانم در سال ۱۳۲۳ ه.ق. در دوره قاجارِ ساخته‌شده است.این مسجد در خیابان امام، کوچه فخيم الدوله واقع گردیده است.بنای این مسجد بنا بر کتیبه منقوش سر در آن در سال ۱۳۲۳ ه.ق.ساخته‌شده و مؤسس آن جمیله خانم فرزند سید یدالله ذوالمتار بن حسینقلی و همسر رضا قلی خان فخيم الدوله می‌باشد.بنا را به‌صورت یک مسجد – مدرسه به انضمام یک مدرسه در نزدیکی عمارت خود بنا نمود.به‌موجب وقف نامه موجود آن را در ۲۲ محرم سال ۱۳۲۶ وقف کرد و دختر خود قمر تاش خانم را مولی آن قرارداد.پس از وی پسر او احمدخان منبع الدوله تولیت آن را بر عهده گرفت والان تقی‌خان ذوالفقاری فرزند احمدخان متولی بنا می‌باشد.
جمیله خانم شرایطی برای موقوفه در نظر گرفته بود که اهم آن شروط بیتوته و اقامت در مسجد به‌منظور تحصیل علم است.وی همچنین یک‌دانگ از شش‌دانگ ده سهرین از قراء زنجان رود خمسه را در وقف نامه به‌عنوان قباله این موقوفه معین نموده است؛و درآمد آن را به ترتیب اولویت برای مخارج زیر مقرر داشته است:
۱- تعمیر و نگهداری مسجد-مدرسه ۲- دادن مواجب امام، طلاب، محصلین، مدرس، خادم، مکبر، متصدی، مباشر، برف‌انداز روشنایی مسجد و جاروب آن. ۳- برگزاری مراسم دهه محرم و شب‌های قدر ماه رمضان ۴- در صورت باقی ماندن در پایان سال پس‌انداز آن جهت خرید ملکی که به‌عنوان رقیه این بنا مورداستفاده قرار گیرد. بند یک دارای بیشترین اولویت می‌باشد.و بندهای سه و چهاردر شرایطی قابل‌اجرایند که پس از به اجرا گذاردن بندهای یک و دو مبالغی مانده باشد.به مجوز بند چهار بعدها مزرعه‌ای بنام نوهیل نیز خریداری‌شده و به رقابت این بنا افزوده‌شده است.
مدرسه و مسجد خانم می‌تواند جایگاه خاص و منحصر بفردی را داشته باشد، در میان آثار تاریخی بر جای مانده در کشور ما، این برتری از یک سو از نقطه نظر سبک معماری و شیوه و تکنیک تزئینی می‌باشد که به بهترین شکلی گویای معماری دوره قاجار است. تاریخ ساخت مسجد خانم زنجان به استناد کتیبه سردر در این بنای مذهبی به سال ۱۳۲۲ هجری قمری باز می گردد و به موجب وقفنامه آن که در ۲۲ محرم الحرام سال ۱۳۲۶ هجری قمری تنظیم گردیده، جمیله خانم که قبل از اتمام و انجام ساخت بنا وفات می نماید، دختر خود به نام قمر تاج خانم را بعنوان اولین و نخستین متولی مسجد بر می گزیند.
وجود مناره‌های قطور و کوتاه بر فراز سردر زیبا که دارای تزئینات بدیع آجر کاشی است و قابل مقایسه با مناره‌های مدرسه سپهسالاران تهران است و تزئینات پرکار بخش اعظم درگاه ورودی همچنین سطوح فوقانی حجره‌های مشرف به میانسرا که با یک عقب نشینی نماهایی با قوس جناغی، هلالی بوجود آورده مزین است به نقوش هندسی، گل و بوته که عموما با رنگهای رایج در دوره قاجار یعنی رنگهای زرد، نارنجی، سیاه و سفید و صورتی رنگ آمیزی شده است، تمامی این شیوه‌های معماری و موتیفهای تزئینی منحصرا مشخصه معماری دوره قاجار است.